Karabasan, halk arasında uyku felci olarak bilinen ve uyanıklık ile uyku arasındaki geçiş sırasında ortaya çıkan bir durumdur. Bu fenomen, kişinin uykudan uyandığında vücudunu hareket ettirememesi, nefes almakta zorlanması ve çoğu zaman korkutucu halüsinasyonlar görmesiyle tanımlanır. Karabasan yaşayan bireyler, genellikle odalarında bir varlık hissettiklerini, üzerlerine ağırlık bindiğini ve çığlık atmak istemelerine rağmen ses çıkaramadıklarını anlatırlar. Bu durum özellikle stres, düzensiz uyku saatleri ve aşırı yorgunluk gibi faktörlerle tetiklenebilir. Uyku felci sırasında bilinç tamamen açık olsa da, vücut hala REM uykusu etkisinde olduğu için hareket etmek mümkün değildir.
Bilimsel olarak açıklamak gerekirse, uyku felci beynin ve kasların uyku döngüsündeki REM evresi sırasında uyumsuz bir şekilde uyanmasıyla ortaya çıkar. REM uykusunda beyin aktif olurken vücut felç benzeri bir durumda kalır. Normalde, bu geçici felç durumu rüyalar sırasında bilinçsiz olduğumuz için fark edilmez. Ancak kişi REM evresinde aniden uyanırsa, bilinci devreye girer ama kaslar henüz hareket edemez. Bu sırada beyin rüya görme sürecinden tam çıkmadığı için, halüsinasyonlar meydana gelebilir ve kişi odasında gölgeler, varlıklar veya tehditkâr figürler gördüğünü hissedebilir. Karabasanın en yaygın nedenleri arasında düzensiz uyku düzeni, yoğun stres, uykusuzluk, sırt üstü yatmak ve uyku apnesi yer alır. Genetik yatkınlığın da rol oynayabileceği düşünülmektedir.
Karabasan birçok kültürde farklı şekillerde yorumlanmıştır. Türk mitolojisinde “Karabasan” adlı bir varlık, insanların üzerine çökerek onları hareket edemez hale getiren kötü bir ruh olarak anlatılır. Batı kültüründe “Night Hag” (Gece Cadısı), Japonya’da “Kanashibari” gibi farklı isimlerle anılan benzer deneyimler vardır. Orta Çağ’da bu durum şeytan veya kötü ruhların saldırısı olarak görülmüş, bazı kültürlerde ise karabasanın büyüsel veya ruhani nedenlere dayandığı düşünülmüştür. Ancak günümüzde psikolojik ve nörolojik temellere dayalı bilimsel açıklamalar daha fazla kabul görmektedir.
Karabasanı önlemek için düzenli ve sağlıklı bir uyku alışkanlığı oluşturmak büyük önem taşır. Uyku saatlerini düzenli tutmak, stresten uzak durmak, yatmadan önce ağır yemekler yememek, alkol ve kafeinden kaçınmak, meditasyon ve gevşeme tekniklerini uygulamak gibi yöntemler uyku felcinin oluşma riskini azaltabilir. Özellikle sırt üstü yatmaktan kaçınmak, çünkü bu pozisyonda uyku felcinin daha sık yaşandığı bilinmektedir. Karabasan sırasında paniğe kapılmamak, nefes kontrolü yaparak gevşemeye çalışmak ve bunun geçici bir durum olduğunu hatırlamak deneyimin daha hızlı sona ermesine yardımcı olabilir. Eğer uyku felci sık sık tekrarlanıyorsa, bir uyku uzmanına danışmak faydalı olabilir.
Sonuç olarak, karabasan korkutucu bir deneyim gibi görünse de aslında bilimsel olarak açıklanabilen, zararsız bir uyku fenomenidir. Kişinin uyku düzenine dikkat etmesi, stres yönetimi yapması ve sağlıklı bir yaşam tarzı benimsemesi, bu tür deneyimlerin sıklığını azaltabilir. Uyku felci yaşayan bireylerin panik yapmadan, bu durumun geçici olduğunu bilerek hareket etmesi süreci daha kolay atlatmalarına yardımcı olur.
